Баспаға арналған нұсқасы
Хат жолдау
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан – 2050» стратегиясында мемлекетіміздегі азаматтардың құқықтарын қорғаудың басты тетігі – сот жүйесін одан әрі жаңғыртып, нығайту туралы атап өткен болатын.
Сонымен қатар Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы судьяларының VI съезінде істі қарау тәртібінің тараптар үшін қолайлы әрі жылдам болуы, оларды татуластыруға бағдарлануы және процестік талқылаудың барлық сатысында қазіргі заманғы технологияларды кеңінен қолдану – бүгінгі күннің талабы екені де айтылған.
«100 нақты қадам: баршаға арналған қазіргі заманғы мемлекет» Ұлт жоспарындағы 11 қадам сот жүйесінің қызметіне тікелей қатысты. Ұлт жоспарының 16-қадамын іске асыру мақсатында 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап сот төрелегін жүзеге асырудың үш буынды жүйесіне көшу бекітілді. Жаңа үш буынды сот жүйесінің құрылымы мынадай: бірінші саты – аудандық (қалалық) және оларға теңестірілген соттар (ауданаралық, экономикалық, әкімшілік, ювенальдық, гарнизондардың әскери соттары); апелляциялық саты – облыстық және оларға теңестірілген соттар (Астана мен Алматы қалаларының соттары, Қазақстан Республикасының Әскери соты); және кассациялық саты – Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты. Бұдан бұрын кассациялық саты облыстық деңгейде де болған-тын, ал Жоғарғы сот қадағалау функциясын жүзеге асырып келді. Қазір кассациялық саты облыстық соттардан шығарылып, Жоғарғы соттың сатысы ретінде бекітілді. Ал Жоғарғы соттың қадағалау алқасы таратылды. Бұл еліміздің сот жүйесін халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру мақсатында жасалды.
Бүгінгі күні қылмыстық істер мен азаматтық даулар аудандық және оларға теңестірілген соттарда қаралады және олардың сот актілері заңды күшіне енгенге дейін облыстық және оларға теңестерілген соттардың апелляциялық сот алқалары ұйғарымдарды, үкімдерді (шешімдерді) қайта қарауы мүмкін. Сот актісі заңды күшіне енген соң, оны тек Жоғарғы сотта кассациялық тәртіппен қайта қарауға мүмкін болады.
Бірінші сатыдағы соттардың үкімдеріне, шешімдеріне апелляция беру мерзімінде адамдар облыстық немесе оларға теңестірілген соттарға шағымдана алады. Осы орайда апелляциялық шағым берген адамдардың мемлекеттік бажды төлемейтінін айтқанымыз жөн. Жаңа Қылмыстық-процестік кодекске және Азаматтық процестік кодекске сәйкес апелляциялық сатыда істерді сот алқасы қарайды және оның құрамына үш судья кіреді. Алайда мұндай тәртіпке мәні бойынша қаралмаған немесе оңайлатылған іс жүргізу тәртібімен қаралған істер жатпайды. Судьялардың осы алқалы құрамы істі неғұрлым объективті қарау және қателер жібермеу үшін құрылғаны анық. Бұрын қолданыста болған Қылмыстық іс жүргізу кодексі және Азаматтық іс жүргізу кодексі бойынша істерді судья бір өзі ғана қарайтын. Ол кезде апелляциялық сатыдағы бір судьяның субъективті пікіріне қатысты процеске қатысушылардың және заңгерлер қоғамдастығының тарапынан көптеген наразылықтар болған еді.
Апелляциялық саты тараптардың шағымдары не болмаса прокурордың наразылығы бойынша бірінші сатыдағы сот ұйғарымының, үкімінің (шешімінің) заңдылығы мен негізділігін толық көлемде тексереді. Оның құзыретіне құжаттарды зерделеу, жаңа куәгерлерден жауап алу, жаңа дәлелдемелер белгілі бір себептермен бірінші сатыдағы сотқа ұсынылмаған жағдайда, оларды қабылдап зерттеу кіреді. Тексеру нәтижесі бойынша апелляциялық сатыдағы сот апелляциялық тәртіппен процестік шешім: қаулы немесе жаңа үкім (азаматтық іс бойынша – жаңа шешім) шығарады. Сондай-ақ ол төмен тұрған соттың шешімін өзгерте алады немесе процестік заңнаманың нормалары елеулі бұзылған кезде істі бірінші сатыдағы соттың қайта қарауына жіберіп, оның күшін жояды. Мысалы, іс соттың заңсыз құрамында қаралса немесе үкімге, шешімге судья қол қоймаса жоғарыда аталған рәсімдер жүзеге асырылады.
Кассациялық сатыдағы соттың құзыретіне заңды күшіне енген сот актілерінің заңдылығын тексеру кіреді. Заңда белгіленген мерзімде құрамында үш судья болатын кассациялық сатыдағы сот берілген өтінішхаттың уәждерінің шегінде заңды күшіне енген сот актісінің заңдылығын тексереді. Сонымен қатар кассациялық сатыдағы сот заңдылықты сақтау тұрғысынан өтінішхаттың шегінен тыс шығып, сот актісін толық көлемде қарауға құқылы. Осы ереже іс бойынша ақиқатты анықтауға, заңбұзушылықты жоюға және соттан қорғау сұраған адамның бұзылған құқықтарын толық қалпына келтіруге ықпал етеді.
Сот құрылысының жүйесіндегі осы өзгеріс сот процесіне қатысушыларды дәлелдемелерді ұсыну және өздерінің процестік құқықтарын пайдалану арқылы бәсекелестікті қолданып, неғұрлым белсенділік танытуға ынталандырады, бұзылған құқықты барынша тез қалпына келтіруге, сот шығындарын азайтуға алып келеді.
Соттың үш буынды жүйесі Индонезияда, Финляндияда, Италияда көп жылдардан бері қолданылатынын атап өту қажет. Францияның сот жүйесі де соттардың үш деңгейінен тұрады. Атап айтқанда, жалпы және мамандандырылған ювенальдық, теңіз-сауда, әскери, әкімшілік, сауда соттары. Олар бірінші сатыдағы соттар ретінде істерді қарайды. Олардың шешімдеріне, әдеттегідей апелляциялық соттарға және кассациялық сотқа шағымдануға болады.
Соңғы уақытта қазақстандық, шетелдік инвесторлардың, сондай-ақ мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мәселесі де өзекті болып отырғаны баршаға мәлім. Аталған проблеманы шешу мақсатында жаңа Азаматтық процестік кодексте инвестициялық дауларды қарауға қатысты жеке тәртіп көзделді. Кәсіпкерлік кодекске сәйкес оларға инвестордың инвестициялық қызметiне байланысты инвесторлар, оның ішінде ірі инвесторлар мен мемлекеттiк органдар арасындағы шарттық мiндеттемелерден туындайтын даулар жатады. Осы санаттың қатарына инвестициялық келісімшартты жасауға, өзгертуге, бұзуға, сонымен қатар инвестор инвестициялық келісімшарт бойынша ақы төлемейтін мемлекеттiк заттай гранттарды, салық сомалары мен кеден баждарын қайтаруға байланысты даулар да жататынын оқырмандардың білгені абзал.
Осы орайда Жоғарғы сот қарайтын істерді қоспағанда, Астана қаласының соты Азаматтық процестік кодекстің 27-бабының 4 және 5-бөліктеріне сәйкес бірінші сатыдағы соттың қағидаларымен инвестициялар даулар бойынша азаматтық істерді, сондай-ақ инвестордың инвестициялық қызметіне байланысты инвесторлар мен мемлекеттік органдардың арасындағы өзге де дауларды қарап шешеді. Мұндай шешімдерді Жоға-ры соттың мамандандырылған сот алқасы апелляциялық тәртіппен қайта қарайды. Оның алқалы құрамында сот алқасының кемінде үш судьясы болуға тиіс.
Инвестор қатысатын құқықтық қатынастардан туындайтын, инвестициялық қызметке байланысты емес немесе даудың екінші тарабы мемлекеттік орган болмайтын өзге де даулар, сондай-ақ оңайлатылған іс жүргізумен қарауға жататын инвестор қатысатын даулар осы Азаматтық процестік кодекстің 3-тарауында белгіленген соттылыққа сәйкес аудандық (қалалық) және оларға теңестірілген соттардың қарайтын ісіне жатады. Оларға, мысалы, инвестордың өзінің қызметкерлерімен еңбек қатынасынан туындайтын дауларды, инвестордың қатысуымен болатын корпоративтік дауларды, шарттан тыс міндеттемелерден туындайтын дауларды, сондай-ақ жол-көлік оқиғасының салдарынан автокөлікпен немесе инвестордың қызметкері үшінші тұлғаларға залал келтірген кездегі деликтілерді жатқызуға болады.
Жоғарғы соттың мамандандырылған сот алқасы тараптың бірі – ірі инвестор болып саналатын инвестициялық даулар бойынша азаматтық істерді бірінші сатыдағы соттың қағидаларымен қарайды және шешеді. Оның сот актілерін Жоғарғы сот кассациялық тәртіппен қайта қарауы мүмкін. Жоғарғы сотта бірінші саты бойынша «Сайлау туралы» және «Республикалық референдум туралы» Қазақстан Республикасының заңдарынан туындайтын даулар да қаралады. Осылайша, сот жүйесі тіпті, екі буынға (деңгейге): бірінші және кассациялық сатыға дейін қысқартылды.
Инвестициялық дауларды қарау бойынша жоғарыда аталған тәртіп инвесторларға олардың дауларын шешуде жеке көзқарасқа, істерінің көптеген азаматтық істердің арасында қалып қалмауына кепілдік береді. Мұндай істерді екі сатыда ғана қарау осы санаттағы істерді қарау бойынша біркелкі сот практикасын қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды, сыбайлас жемқорлықтың орын алмауын төмендетеді, сот шығыстарын және соттағы дау-дамай уақытын қысқартады.
